توضیحات

مقاله درباره بوستان سعدی

همه كس مي داند كه شيخ سعدي شيرازي گذشته از قصايد و غزليات بي نظيري كه از خود به يادگار گذاشته است دو كتاب يكي به نثر ، موسوم به «گلستان» و يكي به نظم معروف به «بوستان» به نگارش آورده است كه شايد بتوان گفت نه تنها در زبان فارسي بلكه در هيچ زباني از جهت فصاحت و بلاغت و رواني و زيبايي و دلربايي و حكمت و معرفت مثل و مانند ندارد و منظور ما در اينجا اين نيست كه در ستايش آثار جاويداني شيخ اجل قلم فرسايي كنيم چه گمان داريم كه براي اداي اين وظيفه قدرت بياني مانند آنكه خود شيخ بزرگوار داشته است بايد ، و كسي كه آن توانايي ندارد دست بردنش به اين كار نشايد .

غرض اين است كه در اين سال 1356 هجري قمري كه هفتصد سال تمام از تاريخ تصنيف «گلستان» گذشته و «بوستان» هم اندكي پيش از «گلستان» به نظم درآمده شايسته بود كه فارسي زبانان از ظهور اين دو كتاب – كه در تاريخ ادبيات ايران به جز نظم كتاب شاهنامه فردوسي و مثنوي مولانا جلال الدين ، هيچ واقعه به آن اهميت نيست – شاديها كنند و سرافرازيها نمايند ، والحق آن اندازه كه در توانايي ايرانيان بود كوتاهي نكردند و جناب آقاي علي اصغر حكمت وزير معارف دولت شاهنشاهي نيز از تشويق و مساعدت در اين راه دريغ نفرمودند و من جمله از اينجانب كه خود را ريزه خوار خوان نعمت بيدريغ سعدي مي دانم ، يعني بهترين ساعتهاي عمر خود را در مصاحبت آن يگانه سخنور پر معرفت گذرانده ايم ، تقاضا كردند كه به تهيه نسخه معتبري از «گلستان» دست ببرم و سپس نسبت به «بوستان» و اگر ممكن شود براي آثار ديگر اقصح المتكلمين همين وظيفه را انجام دهم .

آن كتاب نگاشته ام به پايان رسيد و از چاپ در آمد .

مقاله درباره بوستان سعدی

اينك كتاب «بوستان» را براي ارادتمندان شيخ تحفه مي آوريم و براي آگاهي ، خاطرنشان مي كنيم كه در ترتيب اين نسخه هم تقريباً همان روش تنظيم «گلستان» را به كار برده ايم با اين تفاوت كه چون «بوستان» مانند «گلستان» در دست و پاي همه كس نيفتاده و مقيد به قيود شعري بوده است ، كمتر دستخوش تحريف و تصرفات عمدي گرديده است و به اين واسطه مجبور نبوديم يك نسخه را اصل و مبني قرار دهيم و نسخه بدلها از نسخه هاي مخصوص بر آن اختيار نماييم ، نسخه هاي متعدد از قديم و متوسط و جديد در پيش گذاشتيم و از سه – چهار سخه كه كهنه تر از همه بودند متابعت كرديم ، و اختلافاتي را كه قابل ذكر دانستيم در ذيل صفحات آورديم ، و آنچه ذوق و سليقه خود تصرف جايز دانستيم اين بود كه در نسخه هاي كهنه معتر بود كه در آن موارد ذوق خود را حكم نساخته از آن نسخه ها كاملاً متابعت نموديم . سپس در مقابله با نسخه هاي درجه دوم اگر نكاتي در خور توجه يافتيم با قيد اين كه «در نسخه هاي متاخر چنين است» آنها را در حاشيه آورديم و براي اين كه از هيچ دقت و اهتمامي فروگذار نشده باشد اختلافات قابل توجه را كه در نسخه هاي چاپي ديده شد نيز در حاشيه قيد كرديم ، و بعضي اشعار را كه در بعضي نسخه هاي متاخر مشاهده مي شود و در نسخه هاي كهنه نيست با آن كه قريب به يقين است كه الحاقي است احتياطاً در حاشيه آورديم كه از ميان نرود .

تصرف ديگر كه در چگونگي طبع كتاب كرده ايم در عناوين است چون بسياري از جاها تنطيم كنندگان نسخه ها عنوان حكايت قرار داده اند در صورتي كه قصه و حكايتي نيست ، و در جاهاي بسيار ديگر همينقدر كه مطلب اندكي تغيير مي كند لازم دانسته اند عنوانها درست كنند از قبيل «گفتار در …» يا «در اين معني …» يا «وله ايضاً» و امثال آنها . پس چون نه نسخه ها درين عناوين متفقند . نه مي توان دانست كه شيخ سعدي خود چه عنوانها كرده بوده است ، و شايد كه اصلاً جز بابها هيچ فصل و جدايي در مطالب معين نكرده است ، بنابراين گذاشتيم كه عناوين باب ها ده گانه را به همان عبارات كه شيخ در ديباچه نظم فرموده است اختيار كنيم ، و در درون بابها هر جا كه حقيقه قصه و دستاني است حكايت عنوان كرديم و هر جا داستان نيست ومطالب تغيير مي كند عنواني اختيار ننموده بوسيله ستاره مطالب را از يكديگر جدا ساختيم .

در اينجا به مناسبت آگاهي مي دهيم كه در هيچ يك از نسخه هاي كهنه اسم «بوستان» براي اي كتاب ديده نمي شود و همه آن را «سعدي نامه» مي نامند چنانكه گويي شيخ اجل خود اسمي براي اين كتاب اختيار ننموده و به اين جهت نسخه كنندگان قديم آن را «سعدي نامه» ناميده اند پس از آن اهل ذوق اسم «بوستان» را به قرينه «گلستان» براي اين كتاب اختيار كرده اند و چندان بي مناسبت هم نبوده است .

***

اما نسخه هايي كه براي تهيه و تنظيم اين كتاب در اختيار ما بوده بسيار و از آن جمله است :

نسخه متعلق به لرد گرينوي كه در موزه انگلستان عكس برداري شده و تاريخ كتابت آن سال 720 هجريست و همان است كه نسخه «گلستان» را نيز همراه دارد و در تنظيم آن كتاب هم مورد استفاده بوده است. اين نسخه كه با خط نسخ خوانا نوشته شده با اين كه از اشتباه كتابتي خالي نيست تمام وكمال و بي عيب و در نهايت اعتبار و صحت است و محل اعتناي تام ما بوده است .

كليات متعلق به دانشمند محترم آقاي دكتر محمدحسين لقمان ادهم (لقمان الدوله) كه متضمن قسمتي از غزليات و تقريباً دو ثلث «بوستان» است . اين نسخه در رمضان 718 به خط نسخ كتابت شده و كتاب در پايان طيبات تصريح كرده كه از روي نسخه اصلي خط شيخ سعدي استنساخ نموده و هر چند اشتباهات كتابتي آن بيشتر از نسخه لندن است چون قديم ترين نسخه اي است كه ما بدان دسترسي يافته ايم و كتاب آن يقيناً زمان شيخ اجل را درك كرده است در آن مقدار از كليات كه شامل است ارزش و اعتباري به سزا دارد .

نسخه كتابخانه هند انگلستان كه در لندن عكس برداري شده و تاريخ كتابت آن 728 هجري است ، اوراق «بوستان» آن تمام و اعتبار آن نيز مورد توجه است و «گلستان» نيز همراه اين نسخه بوده و از آن استفاده كرده ايم .

«كليات سعدي» متعلق به كتابخانه دانشمند محترم آقاي حاج حسين آقا ملك كه تاريخ كتابتش معلوم نيست ولي سبك تحرير و طرز تدوين غزليات مي نمايند كه در حدود نيمه مائه هشتم نوشته شده و نسخه اي است قديمي و معتبر . در موقع تنظيم «گلستان» نيز اين نسخه مورد استفاده ما بوده و شرمنده ايم كه اظهار امتنان از مساعدتهاي ايشان در آن موقع از قلم افتاده در عوض وظيفه خود مي دانيم كه از اقدام معارف پروانه بزرگي گرانبها مي باشد براي استفاده عامه وقف كرده اند ياد كرده طالبان دانش را به بشارت اين جوانمردي مسرور سازيم .

كليات آقاي حاج عبدالحسين بحراني كه به وسيله وزارت معارف [سابق] به آرامگاه سعدي اهدا كرده اند ، تاريخ كتابت آن معلوم نيست ولي از قرائن بر مي آيد كه در اواخر مائه هشتم نوشته شده . اين نسخه «گلستان» را مطلقاً ندارد و از «بوستان» هم كه مورد استفاده و مراجعه بوده چنين بر مي آيد كه بعضي حكايات و اشعار را عمداً حذف كرده اند .

كليات آريالاي صادق انصالي عضو وزارت معارف كه در 794 هجري كتابت يافته و در اينجا لازم است به اين نكته اشاره شود كه «بوستان» اين نسخه صحيح تر از «گلستان» بوده و بيشتر مورد استفاده واقع گشت .

كليات آقاي مجدالدين نصيري كه نسبت به آن در مقدمه «گلستان» اظهار نظر شده است .

اين نسخه ها كه بر شمرديم در مائه هشتم نوشته شده و غير از اينها نسخه هايي ديگر در اختيار ما بوده كه اختيار و صحت آنها نيز قابل توجه و از آن جمله است :

«كليات» خطي كه ماده تاريخ كتابت آن «اخير الكلام» است (923 هجري.)

«كليات» خطي كه در سال هزارم هجري نوشته شده است .

«بوستان» به خط سلطاني علي مشهد كتاب . و اين سه نسخه نيز از كتابخانه آقاي حاج حسين آقا ملك مي باشد .

نسخه گراور شده «بوستان» به خط ميرعماد معروف .

گذشته از اين ها بيش از ده نسخه خطي و چاپي معتبر (چاپ تبريز و طهران و هندوستان) در دسترس ما بوده و در مواقع لازم از مراجعه و مطالعه آنها كوتاهي نشده است.

***

از مراجعه دقيق به اين نسخه ها چنين استنباط مي شود كه در آغاز كه شيخ اجل «بوستان» را سروده نسخه هايي از آن استنساخ كرده اندو انتشار يافته ،‌سپس خود او در اين كتاب تجديد نظر فرموده و بعضي اشعار و كلمات را تغيير و تبديل داده است ، و چنين مي نمايد كه نسخه هاي قديمي معتبر كه در دست ماست (گذشته از اختلافات جزئي كه از تصرفات كتاب است) از روي دو نسخه اصلي استنساخ شده ، با فرض اين كه نسخه دومي «بوستان» پس از تجديد نظر شيخ بزرگوار انتشار يافته باشد و نسخه لرد گريوي و نسخه آقاي دكتر لقمان ادهم نماينده اين دو تحرير «بوستان» مي توانند بودو اگر آنها را اصل و در دو طرف قرار دهيم بيشتر مي توانند بود و اگر آنها را اصل و در دو طرف قرار دهيم بيشتر نسخه هاي ديگر با يكي از اين دو نسخه موافقت دارند.و اين احتمال كه اختلافات مهمي كه در نسخه هاي «بوستان» ديده مي شود غالباً از تصرف خود شيخ باشد اين فكر را نيز توليد مي كند كه شايد در «گلستان» نيز چنين واقع شده و بعضي از اختلافات كه در نسخه هاي كهنه معتبر آن كتاب ديده مي شود به دست خود شيخ صورت گرفته باشد .