توضیحات

تبيين اثرات اقتصادی انرژی بر محيط زيست

حيات نو

با افزايش رشد اقتصادی همواره صدمات و ضايعاتی متوجه محيط زيست می‌شود. در نگاه اول مفهوم توسعه پايدار همان افزايش سطح استاندارد زندگی همراه با حفظ محيط زيست است. با توجه به اين امر اساسی ترين ابزار جهت ورود و حضور مباحث مرتبط با محيط زيست در بخش انرژی، تبيين اثرات اقتصادی انرژی بر محيط زيست کشورمان می‌باشد.
مبنا و پايه اصلی اين تحقيق گزارش، «استراتژی زيست محيطی در بخش انرژی: سوخت برای انديشه» بود که توسط بانک جهانی در سال ۱۳۷۸ به تصويب رسيد. اهداف اصلی استراتژيک اين سند عبارتند از:
الف ـ تسهيل بهره گيری مؤثرتر و جايگزينی سوخت‌های سنتی.
ب ـحفاظت از سلامت شهروندان در مقابل آلودگی هوا ناشی از احتراق سوخت ها.
ج ـ ارتقاء توسعه پايدار زيست محيطی منابع انرژی.
د ـ کاهش اثرات منفی ناشی از مصرف انرژی در گرمايش جهانی.
چ ـ توانايی در ضوابط پايش و الزام‌های زيست محيطی.

مقاله اثرات اقتصادی انرژی بر محیط زیست

برای تنظيم استراتژی‌های فوق از سه کليد اساسی بهره گرفته شد ـ همکاری در تدوين سياست ـ مديريت دانش و سرمايه گذاری هدفمند. همچنين در اين سند تأکيد شده است که مسايل منطقه ای، محلی و جهانی فرصت‌های بسيار مغتنمی برای کشورهای در حال توسعه هستند که مسايل زيست محيطی را در تمام سطوح به حضور بياورند.

• روش انجام کار
تحقيق بازنگری زيست محيطی انرژی شامل گام‌های زير است که نتايج نهايی اين موارد را می‌توان در درونی سازی هزينه‌های بيرونی دنبال نمود:
تحليل وضعيت کنونی توليد و مصرف انرژی: در اين گام اطلاعات بسيار زيادی در ارتباط با اشکال متنوع انرژی از مرحله توليد تا مصرف جمع آوری شد. منابع اصلی اطلاعات به صورت آمارهای منتشر شده از منابع ذيربط مانند وزارتخانه‌های نفت و نيرو و سازمان‌های وابسته به آنها بود. تحقيقات و پروژه‌هايی که قبلا در ايران انجام شده و مرتبط با بخش انرژی و اثرات زيست محيطی آن بودند به عنوان پيش زمينه و پتانسيلی برای اين مطالعه مورد استفاده قرار گرفتند. تأکيد اصلی و عمده اين مطالعه بر بخش گاز و نفت که مهم ترين اثر را در اقتصاد ايران دارند می‌باشد و بقيه منابع انرژی از قبيل انرژی‌های آبی، بادی، خورشيدی، هسته ای و زمين گرمايی نيز در اين مقطع از مطالعه در نظر گرفته شدند. تبديل انرژی و استفاده از گاز و نفت برای توليد برق يک جنبه بسيار مهم از مصرف انرژی است. در اين بخش مصرف انرژی نهايی به وسيله بخش‌های مصرف کننده تحليل شده، و اهميت يارانه به عنوان يک الگوی پيشرفت به وضوح مشخص گرديد.

ارزيابی چشم انداز رشد توليد و مصرف انرژی: گرچه مناسب تر اين بود که يافته‌های اين تحقيق با اهداف زمان بندی برنامه‌های پنج ساله منطبق باشد ولی افق اين تحقيق سال ۱۴۰۰ می‌باشد و به همين دليل پيش بينی مصرف انرژی با سناريوهای مختلف برای پايان سال‌های ۱۳۸۸، ۱۳۹۳ و ۱۳۹۸ که مطابق با پايان برنامه‌های پنج ساله چهارم، پنجم و ششم است، انجام شده است. همچنين يک ارزيابی ازوضعيت موجود کاربرد انرژی و نرخ رشد قابل انتظار آن صورت پذيرفت. اين ارزيابی شامل تجزيه و تحليل افزايش جمعيت که يک عامل بسيار مهم در مصرف انرژی است، می‌باشد. در نهايت پيش بينی تقاضای انرژی برای چند سناريو بدين شرح محاسبه شده اند:

۱ـ سناريوی پايه بدون هيچ گونه سياست يا اقدام بخشی همراه با ثابت ما ندن قيمت‌ها (نمايانگر سياست قيمت گذاری در حال حاضر) که سناريوی پايه يا «روال معمول» ناميده می‌شود.
۲ـ سناريوی دوم دربردارنده اقدامات در بخش‌های خاص است.
۳ـ سناريوی سوم اصلاح سريع، متوسط و يا کند قيمت هاست، به عبارت ديگر حذف يارانه انرژی قبل از پايان برنامه‌های توسعه چهارم، پنجم و ششم.
۴ـ سناريوی چهارم ترکيبی از اصلاح قيمت‌ها و اقدامات بخشی می‌باشد.

شناسايی موارد زيست محيطی که به وسيله توليد و مصرف انرژی ايجاد شده و تخمين هزينه خسارت ناشی از آنها:هنگامی که در مورد مسايل زيست محيطی صحبت می‌شود تأکيد اصلی درباره آ لودگی هوا و به خصوص وضعيت تهران است. آلودگی هوا مهمترين شکل اثرات مخرب زيست محيطی منتج از بخش انرژی است و از طرفی چون تهران بزرگ، بزرگترين شهر کشور با جمعيت بالای ۱۰ ميليون نفر است و اطلاعات آلودگی هوا در مورد تهران بزرگ در دسترس تر از ساير شهرها می‌باشد، اثر مخرب آلودگی هوا در مورد تهران بزرگ بررسی شد و ساير مسايل زيست محيطی مانند آلودگی آب و خاک با دقت پايين تری مورد بررسی قرار گرفتند.

شايان ذکر است که اصلی ترين توجهات معطوف به بخش حمل و نقل، نيرو و صنايع بود ه و همچنين پيش بينی هزينه‌های خسارت بر مبنای سناريوهای تقاضای انرژی و محاسبات بخش دوم در اين بخش انجام گرديد.

ارزيابی سهمم ايران در پديده تغيير آب و هوا و انتشار گازهای گلخانه ای: بر مبنای نخستين گزارش ملی ايران به کنوانسيون تغيير آب و هوا يک ارزيابی از انتشار متان و دی اکسيدکربن تخمين زده شد و اثرات مخرب احتمالی بر گرمايش جهانی ناشی از سوختن گازهای سر چاه و همراه نفت برآورد گرديد.

ارزيابی اقدامات پيشنهادی کاهش دهنده اثرات شناسايی شده و مخرب محيطی :در اين بخش هدف شناسايی اقدامات در سطوح و مقاطع مختلف سياستگذاری است که می‌تواند اثرات زيست محيطی مخرب را با حداقل هزينه کاهش دهد. در هر جايی که ممکن بود اينگونه اقدامات با يک تحليل هزينه ـ فايده، مورد تحليل قرار گرفت که شامل هزينه‌های فرصت و خسارت بوده و امکان مقايسه مناسبی را بين بخش‌های مختلف فراهم می‌آورد. سياست‌هايی که توسط تحليل هزينه ـ فايده به دست آمدند به سه بخش تقسيم شدند:

الف ـ هزينه کارا بدون در نظرگيری هزينه‌های خسارت.
ب ـ هزينه کارا با در نظرگيری هزينه خسارت محلی.
ج ـ هزينه کارا با در نظرگيری هزينه خسارت محلی و جهانی.
برنامه عمل پيشنهادی: هدف جستجوی پيشنهاد برای شناسايی راه حل‌های «دو سر برد» است که بر ارزش واقعی منابع تاثير می‌گذارد. به عبارت ديگر تعيين سياست‌ها يا اقدامات که اثر قابل ملاحظه ای در کاهش اثرات مخرب زيست محيطی دارند يا باعث کاهش مصرف انرژی و يارانه‌های پر داختی (به علت هزينه فرصت صادرات يا عدم واردات انرژی) می‌شوند، مد نظر هستند. پيشنهاد اجرای اين سياست‌ها به عنوان ترکيبات بنيادی و بسيج منابع نيز بايد تأمين شود هدف از اين «برنامه عمل» الگويی برای برنامه توسعه چهارم در ايران است.

• دورنمای انرژی در ايران
روند مصرف انرژی در ايران: در محدوده سال‌های ۱۳۵۴-۱۳۸۰مصرف داخلی توليدات نفتی از ۱۷۲ معادل ميليون بشکه نفت (mboe) به ۳۹۳ معادل ميليون بشکه نفت و مصرف گاز از ۱۳ معادل ميليون بشکه نفت به ۲۴۲معادل ميليون بشکه نفت رسيده است. (مصرف سرانه نفت و گاز در سال ۱۳۸۰، ۹/۴۸ بشکه در سال بوده است) در ۱۰ سال اخير مصرف بنزين نسبت به ساير توليدات نفتی افزايش بيشتری پيدا کرده است و تقريبا به دوبرابر رسيده است. مصرف سرانه انرژی کم و بيش نرخ ثابت فزاينده داشته است که در پی سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۹ اين نوسانات به دليل انقلاب اسلامی و جنگ تحميلی عراق عليه ايران بوده است.

• مسايل زيست محيطی مرتبط با بخش انرژی
استراتژی زيست محيطی کشور: ايران در امور محيط زيست دارای قوانين زيست محيطی جامع و کاملی نيست. اگرچه مجموعه استراتژی‌های ملی محيط زيست مصوب ۱۳۷۴ امروزه قديمی شده اند، اما کامل ترين و قابل استفاده ترين مجموعه ای است که وضعيت زيست محيطی را در کشور نشان می‌دهد. مهم ترين اجزای يک سياست زيست محيطی استنادات قانونی آن هستند. مهمترين آن قوانين، اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران است که بيان می‌دارد: «در جمهوری اسلامی ايران حفاظت محيط زيست که نسل امروز و نسل‌های بعد بايد در آن حيات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظيفه عمومی تلقی می‌گردد. از اين رو فعاليت‌های اقتصادی و غير آن که با آلودگی محيط زيست يا تخريب غيرقابل جبران آن ملازمه پيدا کند ممنوع است. » برنامه توسعه پنج ساله سوم (۱۳۷۹-۱۳۸۳) اولويت را بر کاهش آلودگی و حفاظت از منابع طبيعی کشور قرار داده است.

برنامه کاهش آلودگی هوا (۱۳۷۴) و آيين نامه اجرايی آن (۱۳۷۶) که هدفش کاهش آلودگی ناشی از حمل و نقل، کارخانه ها، نيروگاه‌ها و بخش صنايع است، برای تهران بزرگ تدوين شده، اما اجرای آن بسيار ضعيف بوده است. شش آلاينده اصلی که همگی آنها می‌توانند سلامتی انسان را به مخاطره بيندازند و ناشی از مصرف سوخت‌های فسيلی هستند. عبارتند از: مونوکسيدکربن، دی اکسيد گوگرد، اکسيدهای نيتروژن، ازن، ذرات معلق، هيدروکربن ها، ترکيبات عالی فرار غيرمتانی و سرب. مدت زمان زيادی نيست که مورد آخر يعنی سرب به عنوان يک مشکل تلقی شده است ولی در سال‌های اخير استفاده از سوخت‌هايی که منجر به توليد سرب می‌شوند ممنوع شده است. آلودگی هوا در شهرهای مهمی مانند تهران، مشهد، اصفهان، تبريز و اهواز يک مسأله مهم زيست محيطی است که در اين شهرها ميزان آلاينده‌ها به کرات از حدود استاندارد تجاوز نموده اند. کيفيت هوا در تهران نسبت به بقيه شهرها بدتر خصوص غلظت CO و PM۱۰ و در برخی مواقع از استانداردهای سازمان‌های بهداشت جهانی WHO و محدوده‌های در نظر گرفته شده برای آن از ۳۰۰ درصد متجاوز می‌شود.

اين وضعيت سبب تراکم آلاينده ها، تشديد شرايط وارونگی دما و عدم وزش بادهای شديد جهت جابجايی آلاينده‌ها می‌شود. ارتفاع بالای تهران سبب پايين آمدن راندمان سوخت می‌شود که خود به مسأله آلودگی کمک می‌کند.

اثرات زيست محيطی ناشی از بخش انرژی: سلامت انسان تحت تأثير شرايط زيست محيطی و به خصوص تغييرات انسان ساخت در محيط زيست قرار دارد. آلودگی هوا به ويژه در شهرهای بزرگ تقريبا مشخص ترين عاملی است که بر سلامتی شهروندان اثر سوء دارد و به خصوص در مواقع بحرانی که غلظت آلاينده‌ها بالا می‌رود اين آثار بيشتر نمودار می‌گردد. يک مورد بررسی بر روی اثرات آلودگی هوا بر سلامتی شهروندان تهرانی نشان می‌دهد که: پذيرش افراد با شرايط حساسی از مشکلات تنفسی يا قلبی که منجر به بستری شدن اين افراد در ۵ بيمارستان شده است، وابستگی اين مشکلات را با آلاينده‌های اصلی که عبارتن د از دی اکسيدگوگرد، دی اکسيدنيتروژن، منواکسيدکربن، هيدروکربن‌ها و ذرات معلق با قطر کمتر از ده ميکرون نشان می‌دهد. در طی دوره ۱۴۰روز مشاهده، ۱۱۶۰ بيمار با مشکلات تنفسی و قلبی در پنج بيمارستان تحت معالجه قرار گرفتند. اين بررسی نشان داد که سلامت افراد با غلظت دی اکسيدنيتروژن و دی اکسيد گوگرد در ارتباط تنگاتنگ می‌باشد. ريسک مرگ و مير افراد با ذرات معلق مرتبط می‌باشد که جزئيات اين ارتباط در پژوهشی که بر روی کيفيت هوای تهرا ن انجام شده به تفصيل بحث شده است. بر پايه بررسی‌هايی که در مکان‌های متفاوت انجام شده است، ۴۰۰۰ مرگ و مير در سال بر اثر آلودگی هوا در تهران رخ می‌دهد. علاوه بر اين تعداد مشابهی نيز نمونه‌هايی که به بيماری سرطان ريه مبتلا شده اند و در معرض NO۲ بوده اند، گزار ش شده است.

محيط زيست دريايی تحت تأثير آلودگی نفتی قراردارد سالانه حدود۱/۲ ميليون بشکه نفت در آب‌های خليج فارس تخليه می‌شود. در اين حجم آلودگی حدود ۴۹/۵درصد تصادفات تانکرهای نفتی ۱۹/۴درصد ناشی از نشست تجهيزات استخراج در قسمت‌های ساحلی و ۱۴/۸درصد ناشی از شسته شدن مواد نفتی از سطح شهرهای ساحلی گزارش شده است. علاوه بر اين، اثرات زيست محيطی به حجم آب آزاد شده در اين مناطق بستگی دارد. در ايران مناطق مختلفی نيز جهت اکتشاف و استخراج نفت خام در مناطق غيرساحلی شناسايی شده اند. حجم آب آلود ه شده از ۲۰۰ بشکه در روز حوضه نوروز تا ۱۱۵۰۰۰ بشکه در روز در حوضه سلمان متغير می‌باشد و حجم نفت از ۲۵ميلی گرم در ليتر در بخش سيری تا ۲۷۰ميلی گرم در ليتر در حوزه رشادت در حال نوسان است. سالانه حدود ۱/ ۲ بشکه نفت به خليج فارس نشت می‌کند. وحجم هيدروکربن‌های آزاد شده در اين خليج از دريای شمال بيشتر می‌باشد.

اقدامات اتخاذ شده در ايران برای حفاظت محيط زيست: تلاش‌های جدی توسط دولت جمهوری اسلامی ايران در راستای کنترل آلودگی ناشی از بخش انرژی در دست اجراست. گازطبيعی هم اکنون در ۳۲ نيروگاه، ۲۸۰۰ واحد صنعتی بزرگ و ۶ ميليون مصرف کننده مورد استفاده قرار می‌گيرد. گازطبيعی به شهر‌های جديد لوله کشی شده و شبکه آن در حال توسعه است. تأکيد بيشتر به روی استفاده از ۱۳نيروگاه آبی موجود و ۲۷نيروگاه در حال ساخت استوار شده است. در سال ۱۳۸۵ مجموع اين نيروگاه‌ها انرژی معادل ۱۰۰۰۰مگاوات که ۲۵درصد از کل انرژی موردنياز است را توليد می‌کند. در سال ۱۳۷۹ دولت ايران طرح جامع کاهش آلودگی هوای تهران را برای مدت ۱۰ سال تصويب کرد. طرح جامع کاهش آلودگی هوای تهران بر آلودگی ناشی از حمل و نقل که حدود ۸۰درصد از آلودگی هوای شهر تهران را شامل می‌شود، تمرکز دارد و برای اين طرح يک برنامه عمل نيز تدوين شده است. دفتر طرح جامع کاهش آلودگی هوای تهران که در سازمان حفاظت محيط زيست قرار دارد، مسئول اجرای اين اقدامات است. برنامه‌های اين طرح شامل تصويب قوانين، نظارت بر اجرای آنها و اطلاع سانی عمومی است. اما اجرای طرح جامع عقب تر از برنامه زمان بندی است و رسيدن به اهداف کاهش آلودگی هوا به علت کمبود بودجه، ضعف هماهنگی در ميان وزارتخانه‌ها و ساير سازمان‌هايی که در اين فرآيند مشارکت دارند، تا کنون به نحو مطلوب ميسر نشده است.